Wietse Meinardi

Van Vulpen-orgel Baak

 

Toelichting bij de overplaatsing Van het Vulpenorgel van Renkum naar Baak

​

Orgelproject St. Martinuskerk Baak

In juni 2023 is de St. Martinuskerk in Baak verkocht aan een private onderneming. De wens van de koper is om hier een groot modern orgel te realiseren waarop het mogelijk is de hele orgelliteratuur overtuigend te laten klinken.

Een orgeltype dat in Duitsland heel gangbaar is onder naam ‘Universal’-orgel, maar dat in Nederland nog nauwelijks gebouwd is. Dit orgeltype heeft zich de laatste jaren steeds verder ontwikkeld, zeker wat betreft klank en intonatie. Ook kent het veel moderne technische mogelijkheden om het registreren makkelijker te maken.

Een dergelijk orgel kan een verrijking van het Nederlandse orgellandschap betekenen.

De plannen voor een groot nieuw orgel in Baak zijn momenteel volop in ontwikkeling. Het realiseren van dat instrument zal naar verwachting 2-3 jaar duren.

 

Van Vulpen-orgel

Om al eerder over een orgel te kunnen beschikken hebben we gezocht naar een goed gebruikt instrument. Aanvankelijk zochten we daarbij naar een moderner, universeel instrument uit Duitsland. We kwamen daarbij op het idee dat orgel later digitaal te koppelen aan het nog te bouwen hoofdorgel. Het koppelen van twee of meer orgels is bij onze oosterburen al vaak toegepast en geeft vaak een mooie ruimtelijke klankbeleving.

Uiteindelijk viel de keus toch op een meer klassiek gebouwd orgel: het Van Vulpen-orgel dat in 1994 gebouwd is voor de Hervormde Kerk in Renkum. Dit orgel is volgens historische principes gebouwd en geïnspireerd op de Hollandse orgelbouw uit de vroege 18e eeuw. Dit orgel overtuigde van de op dit moment beschikbare orgels qua klank en kwaliteit het meest. Het zou bovendien visueel erg goed in de nieuwe kerk passen. Ook is het een mooie gedachte dat twee verschillende orgeltypes elkaar kunnen aanvullen in dezelfde kerk.

In maart 2024 begon Elbertse & Van Vulpen Orgelmakers met de overplaatsing van Renkum naar Baak, eind mei waren de werkzaamheden klaar. 

 

Intonatie en winddruk

Bij de eerste intonatieproeven bleek (onverwacht) dat het orgel op de oude winddruk in de nieuwe akoestiek veel te sterk klonk. Er viel niet te ontkomen aan een winddrukverlaging.

Na diverse proeven kwamen we uit op een winddruk van 62 mm WK in plaats van 71 oorspronkelijk.

Er is geprobeerd zo weinig mogelijk in te grijpen in het oorspronkelijke klankbeeld. Toch waren vanwege de werking van de akoestiek en winddrukverlaging kleine intonatiecorrecties nodig.

 

Windvoorziening 

De windvoorziening bestaat uit één spaanbalg die gevoed wordt door een windmotor. Dit geeft een ademende wind. Er was in Renkum al een schokbalg geplaatst voor het Borstwerk. De wind is o.i. wat te onrustig. We hebben besloten dit eerst zo te laten, maar we overwegen in de toekomst wel aanpassingen op basis van de ervaringen.

​

Aanpassingen dispositie

In de oude dispositie zat er op het Borstwerk geen Fluit 4’ (wat een heel gebruikelijk register is voor een tweede klavier), maar alleen een Octaaf 4’. Om meer zinvolle combinaties mogelijk te maken, de gebruiksmogelijkheden te vergroten en het orgel ook wat intiemer te kunnen laten klinken besloten we de Octaaf 4’ van het Borstwerk te vervangen door een Gedekte Fluit 4’. Je

hoeft alleen maar te denken aan de geliefde combinatie van Fluiten 8’, 4’, 3’ (waar ook de opdrachtgever erg van houdt).  Natuurlijk betekent dit in sommige opzichten ook een verlies. De pijpen van de Octaaf 4’ zijn bewaard bij het orgel.

De Sesquialter begon in Renkum bij a0: het was een discantregister. Er zijn nu pijpen bij gemaakt zodat het register over de hele klavieromvang spreekt. Er bleek voldoende ruimte om dit te realiseren.

 

Verbinding orgels

De gedachte van het verbinden van twee orgels liet de eigenaar niet los. Samen met de orgelbouwer hebben we onderzocht of een wat ongebruikelijke digitale verbinding van een meer klassiek orgel met een modern hoofdorgel mogelijk en zinvol is. Het bleek mogelijk om dat te realiseren. We besloten een dergelijke verbinding voor te bereiden.

Daartoe moest er ruimte gecreëerd worden voor magneten: o.a. de wellen van het Borstwerk moesten compacter worden door ze te vervangen door metalen exemplaren.

De mageneten zelf zijn nog niet geplaatst.  

Het orgel blijft uiteraard ook gewoon mechanisch bespeelbaar.

 

Stemming

Het orgel stond in Renkum gestemd in een historische stemming en was daarmee uitermate geschikt voor barokmuziek, maar tegelijk beperkend voor latere muziek.

Vanwege een mogelijke verbinding met het nieuwe hoofdorgel in de toekomst is besloten deze stemming los te laten en het orgel om te stemmen naar een gelijkzwevende stemming.  Een Universal-orgel is per definitie bedoeld is voor veel stijlen, waarbij een gelijkzwevende stemming (of soms een bijna gelijkzwevende stemming) vanzelfsprekend is. Wil je twee orgels samen laten klinken dan zullen ze beide in de zelfde stemming moeten staan.

Ook speelde bij de overwegingen mee dat de nieuwe eigenaar graag een breed repertoire op zijn nieuwe Van Vulpen-orgel wil (laten) spelen.  

 

Akoestiek

De kerk in Baak kent een zeer royale akoestiek. Dit in tegenstelling tot de kerk in Renkum waar het Van Vulpen-orgel eerst stond. Daar was relatief weinig nagalm en werd het geluid meer geabsorbeerd.

Door akoestisch adviseur Jan Bril is de akoestiek opgemeten: in de laagste regionen is er 7 seconden nagalm, in het middengebied 5 seconden. De akoestiek blijkt  daarbij het orgelgeluid erg te versterken en de doorzichtigheid is niet optimaal. Op grond van de ervaringen worden in de toekomst aanpassingen overwogen.

 

Gradussen-Meere-orgel

De kerk beschikt ook nog over een relatief klein historisch Gradussen-Meere-orgel (1892, met pijpwerk en windladen uit 1788), dat momenteel niet bespeelbaar is en een restauratie nodig heeft. De mogelijkheden van een restauratie worden momenteel onderzocht. Er wordt overwogen ook dit orgel uiteindelijk digitaal te koppelen aan het nieuw te bouwen hoofdorgel, zodat dit orgel een zinvolle toekomst kan hebben. Technisch is het mogelijk en er is al positief overleg geweest met de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.

Het orgel zal in dat geval iets hoger gestemd worden.

​

Tot slot

Het nu geplaatste Van Vulpen-orgel is het eerste zichtbare en hoorbare resultaat van een inspirerend en spannend project. Het instrument in de nieuwe omgeving heeft ons positief verrast. Het klinkt groots, alsof er veel meer dan 16 registers zijn. Er blijkt veel muziek overtuigend op te klinken, ook muziek waarvoor het orgel oorspronkelijk niet gedacht was.   

​

De samenwerking met de orgelbouwer en de opdrachtgever was plezierig en inspirerend.  

Ik dank de eigenaar voor het mooie initiatief en wens iedereen die het orgel gaat bespelen of beluisteren veel muzikaal plezier!  

 

We kijken met spanning uit naar het vervolg.

 

Wietse Meinardi,

orgeladviseur

 

​​​​

Gegevens Van Vulpen-orgel 

Het orgel werd onder advies van Jan Jongepier door de firma Gebroeders Van Vulpen in 1994 gebouwd voor de Hervormde Kerk te Renkum. Het had16 registers en één transmissie.

Op 9 september 1994 werd het instrument in gebruik genomen. De Dulciaan 8' en de Bazuin 16' zijn in 1995 geplaatst.

Het werd tussen maart en mei 2024 overgeplaatst naar de St. Martinuskerk in Baak door Elbertse & Van Vulpen Orgelmakers onder leiding van Adjan Smidsman. De intonatie gebeurde door Martijn Verduijn. Adviseur was Wietse Meinardi.

 

Dispositie

Hoofdwerk (C-g''')

Prestant 8'

Roerfluit 8'

Octaaf 4'

Spitsfluit 4'

Octaaf 2'

Cornet IV (discant)

Mixtuur IV (1 1/3')

Trompet 8' (B/D)

​

Borstwerk "(C-g"')

Gedekt 8'

Gedektfluit 4’  

Quintfluit 3'

Gemshoorn 2’

Sesquialter II (doorlopend)

Dulciaan 8'

- Tremulant

​

Pedaal (C-f')

Subbas 16'

Prestant 8' (transmissie)

Bazuin 16'

​

Koppels:

Hoofdwerk - Borstwerk

Pedaal - Hoofdwerk

Pedaal - Borstwerk

​​

Stemming: Gelijkzwevend

Toonhoogte: ca. 440Hz bij 20 graden C

Winddruk: 62 mm WK

Mechanische tractuur, elektrische tractuur voorbereid

 

Cursief: aanpassingen t.o.v. situatie in Renkum

 

Overzicht aanpassingen

Ten opzichte van de situatie in Renkum zijn uiteindelijk de volgende wijzigingen doorgevoerd:

• De winddruk is verlaagd van 71 mm WK in Renkum naar 62 in Baak.

• Het orgel is gestemd in een gelijkzwevende stemming.

• De toonhoogte is iets verlaagd: A=440Hz bij 20 °C (was  A=440 Hz  bij 19°C).

• De Octaaf 4’ van het Borstwerk is vervangen door een Gedekte Fluit 4’.

• De Sesquialter is doorlopend gemaakt zonder repetities (begon in Renkum op a0).

• De houten welarmen van het Borstwerk zijn vervangen door metalen exemplaren om ruimte te creëren voor de toonmagneten.

• De plaatsing van toonmageneten en registermagneten is voorbereid.

• De spaanbalg staat nu recht achter het orgel (In Renkum meer naar rechts).

• De intonatie is aangepast aan nieuwe winddruk met zo weinig mogelijk ingrepen.